Автори:

Кристина Томашевска – Блажевска – Адвокатска Канцеларија Лазаров
Елеонора Матеина – Цветкова, Бебов и Партнери, Софија, Бугарија

Според македонскиот Закон за заштита на укажувачите (2015) (“Македонскиот закон”), заштитеното пријавување може да се врши како заштитено внатрешно пријавување, заштитено надворешно пријавување или заштитено јавно пријавување,анонимно или доверливо, со добра намера и врз основа на разумно уверување во моментот на пријавувањето дека информациите содржани во извештаите се вистинити. Укажувачите не се обврзани да ја докажат добрата намера и вистинитоста на извештајот и им се дава заштита и анонимност до степен и до времето што е потребно.

Заштитеното внатрешно пријавување се врши во јавната установа или приватно правно лице каде што постои сомневање или сознание дека е, се врши или ќе се изврши кривично дело или друго незаконско или недозволиво дејство со кое се повредува или загрозува јавниот интерес.

Заштитени категории известувачи се вработен(и), кандидат(и) за вработување, волонтер(и), приправник(ци), физичко лице кое било клиент, има деловна соработка или било ангажирано да извршува некоја работа во институцијата или правното лице за кое е составена заштитената пријава.

Известувањето може да се направи усно или писмено до овластено лице за прием на пријави од укажувачи или до овластеното лице на субјектот доколку не е назначено такво лице. Овластеното лице е должно да постапи согласно веќе утврдените процедури, да ја заштити анонимноста и личните податоци на укажувачот и во рок од 15 дена да го извести укажувачот доколку не е анонимен за преземените мерки.

Заштитеното надворешно пријавување, кое е пријава против овластеното лице на субјектот, може да се поднесе до Министерството за внатрешни работи, Јавниот обвинител, Државната комисија за заштита од корупција, Народниот правобранител на Република Северна Македонија и други надлежни институции надворешно заштитено пријавување.

Заштитата на укажувачите е загарантирана без разлика каде се врши пријавувањето. Правните лица од приватниот сектор со најмалку 10 вработени се должни да донесат интерни акти согласно Правилникот за насоки за донесување интерни акти за заштитено внатрешно пријавување во правното лице во приватниот сектор донесен од министерот за правда кој ги уредува основните сегменти кои треба да се земат предвид, како што се: пристапност до лице или определено место за внатрешно пријавување заштита и достапност на интерниот акт за заштитено внатрешно пријавување за сите вработени, поништување на одредбите во актите и договорите со кои се регулираат правата од работен однос и работни ангажмани, кои забрануваат регистрација на сомневање или сознание за кривично дело или друго незаконско или недозволиво однесување, кое го повредува или загрозува јавниот интерес, безбедноста и одбраната, или кога таквото пријавување е дефинирано како повреда на доверливоста, одредби за лојалност и професионалност итн.

Во 2019 година, Европската унија (ЕУ) усвои револуционерна Директива за укажувачи (2019/1937) („ Директивата“) за да обезбеди поголема заштита за укажувачите со тоа што ќе ги заштити од одмазда и ќе создаде „безбедни канали“ за пријавување прекршување на законот. 

Во секој случај, анализа на законските празнини би била корисна алатка за да се идентификува што може и што мора да се подобри во законодавството, но и во внатрешните правила за известување за приватните компании и јавните институции. Оваа анализа ги одразува разликите помеѓу постоечката правна рамка во Република Северна Македонија, Директивата и како соседна јурисдикција и земја-членка на ЕУ – Бугарскиот Закон за заштита на лица кои пријавуваат или јавно откриваат информации за прекршувања („Бугарскиот закон“).

Прво, би сакале да ја истакнеме разликата на прагот на бројот на вработени за приватните компании помеѓу Македонскиот закон и Директивата. Според Директивата, прагот за приватни компании е најмалку 50 вработени. Дополнително, без разлика на бројот на вработени, Директивата наметнува обврски за усогласеност на сите компании опфатени со актите на ЕУ наведени во Анекс на Директивата (главно во финансиските сектори, на пр., банки, финансиски институции, инвестициски фирми, финансиски друштва, осигурителни компании итн.).
Друга голема разлика е материјалниот опсег на Македонскиот закон, а тоа е  секое прекршување кое има потенцијал да влијае на јавниот интерес. Во меѓувреме, Директивата опфаќа прекршувања во ограничени сектори, каде што може да биде засегнат јавниот интерес, на пример, јавни набавки, безбедност на транспортот, јавно здравје, конкуренција и државна помош, финансиски интерес на Европската унија, нуклеарна безбедност, заштита на животната средина итн. се минималната покриеност со националните акти на земјите-членки за транспонирање на Директивата. Директивата дава можност за проширување на материјалниот опсег на националните акти со вклучување на сите можни правни прекршувања. Во суштина, Македонскиот закон ex ante усогласувањето со Директивата, воведе поширок материјален опфат како основа за пријавување.

Република Бугарија не ја усвои целосно оваа опција, но сепак Националното собрание додаде во материјалниот опсег на Бугарскиот закон прекршувања поврзани со правилата за исплата на неподмирените државни и општински побарувања, Законот за работни односи, законодавството поврзано со вршење на јавна служба. Од практична перспектива, прекршувањата на Законот за работни односи ги нарушуваат веќе постоечките политики и канали за известување на приватните компании, бидејќи постојните внатрешни политики на клиентите се фокусирани на прекршување на Законот за работни односи и прекршувања на работната дисциплина (на пример, сексуално вознемирување, дискриминација, ставање на црна листа, незаконско отпуштање и сл.) што во пракса создава преклопување помеѓу материјалниот опсег на внатрешните политики и Бугарскиот Закон. Ова ја отежнува разликата помеѓу она што мора да се пријави и на кој начин. Следствено, клиентите претпочитаат да го користат чисто локалниот канал за известување отколку да го сносат ризикот од неусогласеност со локалните закони.

Заедно со опциите за проширување на материјалниот опсег на националните закони, Директивата им дава можност на земјите-членки да одбијат да истражуваат анонимни сигнали. Македонскиот закон веќе е целосно усогласен со овој пристап и дозволува и анонимни и неанонимни сигнали, додека Бугарскиот закон предвидува прифаќање и истражување само на неанонимни сигнали.

Директивата обезбедува опција за приватните компании да ги користат веќе постоечките канали за известување. Оваа опција не е достапна во Македонскиот закон. Во Бугарија, опцијата е достапна, но до одреден степен, имено само прифаќањето и регистрацијата на сигналот може да се делегира на трети лица или на веќе постоечки оддел во рамките на корпоративната група на соодветната компанија. Врз основа на нашето искуство, некои клиенти ја напуштаат оваа можност поради технички и практични тешкотии и претпочитаат да продолжат со заедничка адреса на е-пошта.

Последната споредба што би сакале да ја наведеме е заштитата на укажувачите. Сите три документи имаат исто разбирање дека заштита мора да му се обезбеди на укажувачот, но и на неговите роднини, лицата поврзани со него/неа и лицата кои им помогнале на укажувачите. Македонскиот закон го усвојува овој концепт, но дава тесна дефиниција за роднините на укажувачите, поврзувајќи го со блискоста на сродството. Директивата и Бугарскиот закон користат најширока можна дефиниција со воведување само на терминот „релативна“. Дополнително, Директивата дава заштита и на правни лица во кои едно од заштитените лица е акционер, управител или има некаков интерес, бидејќи таквите субјекти исто така можат да бидат предмет на одмазда со раскинување на лиценца, раскинување на договор, наметнување на неправедни договорни услови и сл.

Заштитата според Директивата е многу структурирана и опфаќа каква било форма на одмазда, вклучувајќи, но не ограничувајќи се на суспензија, отпуштање или примена на друга основа за престанок на работниот однос на лицето, деградирање или одложување на унапредување на функцијата, промена на местото или природата на работата, должината на работното време или намалувањето на надоместокот, спроведувањето на финансиска и/или дисциплинска одговорност, вклучително и наметнување дисциплински казни, принуда, острацизам, закана дека ќе преземе одмазднички дејствија или дејствија насочени кон физички, вербално или на друг начин поткопување на достоинството на личноста и создавање непријателско професионално опкружување, ставање на црна листа врз основа на секторски или неформален или формален договор ширум индустријата, што може да доведе до тоа дека лицето во иднина нема да најде вработување или да снабдува стоки или услуги во секторот или индустријата, предвремено раскинување или избегнување договор за набавка на стоки или услуги, кога лицето е снабдувач, откажување на лиценца или дозвола итн. Македонскиот закон ја прифаќа идејата за заштита, но подетален пристап сеуште нема.

Како заклучок, заштитата на укажувачите според Директивата е неопходна за да се подобри спроведувањето на правото на ЕУ и да се заштити јавниот интерес. Дури и пред усвојувањето на Директивата, речиси сите меѓународни групи на компании веќе имаа постоечки политики за дојавување и канали за известување. Ова ни даде можност да водиме внатрешни истраги главно поврзани со прекршување на внатрешните политики за деловна етика. Стандардно, клиентите многу одговорно ги прифаќаат таквите сигнали и спроведуваат длабински истраги. Ако се утврди прекршување, обично исходот е прекин на врската со сторителот. Нашето искуство покажува дека ваквото раскинување е направено со меѓусебен договор и паричен надоместок за да се избегнат какви било барања за незаконско отпуштање и последиците од него.